تاریخچه
بنای این شهر را از شاهپور اول دانسته‌اند و آن را یکی از چهار شهر بزرگ خراسان قدیم شمرده‌اند. در دوره یزدگرد دوم (۴۳۸ - ۴۵۷ م.) نیشابور مدتی محل اقامت او بوده‌است. در دوره آخر حکومت ساسانیان ظاهراً نیشابور اهمیت اولین را از دست داده‌است، زیرا نام آن شهر به ندرت دیده می‌شود. مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان (۲۶-۳۵ ه'.ق.) به صلح بدانجا درآمدند. در دوره طاهریان و سامانیان نیشابور از نو موقعیت دیرین خود را به دست آورد. در اواخر حکومت مسعودغزنوی که سلجوقیان به مشرق ایران هجوم آوردند طغرل این شهر را مقر خود ساخت. در دوره حکومت سلطان سنجر نیشابور مورد هجوم غزان واقع شد (۵۴۸ ه'.ق). یاقوت حموی نویسد: غزان هر که را در این شهر یافتند کشتند و مال او راگرفتند و شهر را آتش زدند. سپس یکی از غلامان سنجر به نام موید به نیشابور درآمد و مردم را در یکی از محلات آن که شادیاخ نام داشت سکونت داد و شهر را آبادان کرد و باروئی بر گرد آن برآورد. اندک اندک نیشابور آبادان می‌شد که دیگر بار با هجوم مغولان (۶۱۸ ه'.ق.)ویران گردید. یاقوت که خود معاصر با مغولان بوده‌است چنین آرد: در حمله مغول مردمی که از شهرهای خراسان گریخته بودند در نیشابور گرد آمدند و این شهر را برای سکونت خود استوار ساختند. مغولان شهر را محاصره کردند. یکی از مردم نیشابور تیری افکند و داماد چنگیزخان را بکشت. چنگیزخان خود عازم تسخیر نیشابور شد و این شهر را بگرفت و مغولان هر موجود زنده که یافتند بکشتند و شهر را با خاک یکسان کردند. درباره جمعیت نیشابور در این عهد سخن را به مبالغت کشانده‌اند چنانکه عده‌ای مردم شهر را دوهزارهزار نوشته‌اند که پیداست براساسی نیست ولی هرگاه شمار مردم مقیم آن را در عصر پس از غزان با مردمی که از شهرهای مختلف خراسان بدانجا گریخته بودند در نظر گیریم عددی بزرگ خواهد شد.
پس از حمله مغول دیگر هیچ گاه نیشابور نتوانست مقام گذشته خود را به دست آورد. گذشته از قبر خیام و شیخ عطار که در نزدیکی این شهر واقع است، بنای امامزاده محروق را باید نام برد. این بنا از آثار قرن هشتم هجری است و گنبدی عالی و کاشی کاری‌های بسیار زیبا دارد.
موقعیت جغرافیایی
موقعیت امروزین . نیشابور یکی از شهرهای مهم استان چهارم ایران است و از طرف شمال به کوه بینالود، از غرب به شهرستان سبزوار، از شرق به بخش فریمان از شهرستان مشهد و بخش کدکن از شهرستان تربت حیدریه و از جنوب به شهرستان کاشمر محدود است
جمعیت
جمعیت این شهر بنا بر سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ برابر ۲۰۶ هزار نفر بوده‌است که پس از شهرهای مشهد با ۲۴۱۱۰۰۰ و سبزوار با ۲۰۸هزار نفر، سومین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی به شمار می‌آید. ( سی و پنجمین شهر پرجمعیت ایران)
گویش
به گویشی که در نیشابور رایج است ،گویش نیشابوری گفته می شود.گویش نیشابوری با لهجه نیشابوری متفاوت است.ارزندگی گویش نیشابوری وجوه متعددی دارد:
حفظ تلفّظ‌های صحیح و کهن: همچون مراعات دقیق واو و یاء معلوم و مجهول. مثال: شیر [šir] (مایع نوشیدنی) – شیر [šĕr] (حیوان درنده).
حفظ عناصر دستوری مرده: همچون «وک» (پسوند نسبت). مثال: گیلوک (= گل‌آلود)، چپوک (= چپ‌دست)، اخموک (اخمو).
حفظ واژه‌هایی که امروزه رایج نیست اما در فرهنگ‌های فارسی ضبط شده است. مانند: سربَرغ (= بندی که آب در آن جمع می‌شود)، بترونجین (= گرفتگی عضلات)، بَختَه (= گوسفند نر).
حفظ واژه‌هایی که امروزه رایج نیست اما در متون کهن پارسی به کار رفته است. مانند: اَندَر (= ناتنی) و مادر اندر (= مادر ناتنی) که در متون به صورت «مایندر» به کار رفته است؛ ایکّه و ییکّه (= تنها) که در متون به صورت «یکّه» آمده است.
حفظ واژه‌هایی که امروزه رایج نیست اما محرض است که در زبانهای ایرانی کهن –ویژه پهلوی- وجود داشته. مانند: زنگیچه zang-i-ča(= آرنج دست) که در پهلوی، جزء اول آن به صورت zang (= قوزک، مچ پا) آمده است.
حفظ واژه‌هایی که امروز، از میان رفته و پیشینهٔ آن‌ها شناخته نیست، اما گویا در زبانهای کهن ایرانی ریشه داشته است. شناسایی این گروه از واژه‌ها، کاری بسیار دشوار است و محتمل است که واژه‌های الیفچ (= نوچ)، بیجه (= تمامی باقی‌ماندهٔ چیزی) و پَت (گره خورده و درهم‌پیچیده) از این گروه باشند.
حفظ واژه‌هایی که امروزه رایج نیست اما ساخت و معنای آن‌ها معلوم است. مانند: بخ‌تره (= جالیز) مرکب از بیخ + تره، پرپری (= پروانه) مرکب از پر+پر+ی، پیناو (= آبی که در پایین‌تر از زمین قرار گرفته باشد) مرکب از پایین + آب.
حفظ واژه‌هایی که امروزه معنای کهن آن‌ها رایج نیست. مانند: اَموخته (= دست‌آموز)، بُن (= نشستن‌گاه)، بود (= کامل).
شناسایی واژه‌های ناشناختهٔ متون کهن و بازیافت واژه‌های فنا شدهٔ فارسی از میان گویش‌های موجود، از نیازهای بنیادی زبان و ادب فارسی است که گردآوری، ضبط و تحقیق در گویش نیشابوری، بخش چشمگیری از این نیاز را برآورده می‌کند.
گویش این شهر گویشی منحصر بفرد و خاص است.در این گویش کلمات اصیل فارسی به وفور دیده می‌شود
دانشگاه‌ها
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خراسـان (در حال راه اندازی)
• دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهرستان نیشـابور
• مجتمع آموزش عالی نیشابور (در آستانه ارتقا به دانشگاه نیشـابور)
• مجتمع دانشگاهی پیام نور نیشـابور
• موسسه آموزش عالی فنی مهندسی سبحان نیشـابور
• موسسه آموزش عالی ثامن نیشـابور
دانشکده‌ها
• دانشکده کشاورزی شهید رجایی
• دانشکدهٔ پرستاری
• دانشکده هنر نیشابور
• موسسهٔ آموزشی زبانسرای تهران نمایندگی نیشابور
• مرکز تربیت معلم دانشور (آموزش عالی فرهنگیان)
• آموزشکده عالی فنی و حرفه‌ای سما - واحد نیشابور
• آموزشکده فنی وحرفه‌ای دختران نیشابور
• دانشکده و آموزشکده فنی پسران نیشابور
مراکز مهم آموزشی و فرهنگی نیشابور
• دبیرستان خیام نیشابور
• دبیرستان عطار
• انجمن نمایش(تئاتر)نیشابور
• انجمن سینمای جوانان ایران دفتر نیشابور
• پژوهش سرای دانش آموزی(پدان)
• آموزشکده عالی فنی و حرفه‌ای سما - واحد نیشابور
• انجمن نجوم خیام
• مرکز تربیت معلم دانشور (آموزش عالی فرهنگیان)
• مجتمع مدارس امام حسین (ع) - شعبه نیشابور
• هنرستان فنی و حرفه ای پسرانه دکتر علی شریعتی
• انجمن نویسندگان نیشابور
• مجتمع اموزشی تیزهوشان شهید بهشتی نیشابور
• مجتمع آموزشی فرزانگان نیشابور
گردشگری
نیشابور دارای بناهای تاریخی و مراکز گردشگری زیادی است که از جمله می‌توان به آرامگاه کمال‌الملک، آرامگاه خیام، آرامگاه عطار، امامزاده محروق وابراهیم، بی‌بی شطیطه، و قدمگاه نیشابور اشاره کرد. زیباترین گردشگاه‌های نیشابور در دامنهٔ رشته‌کوه‌های البرز قرار دارند، از جمله می‌توان به روستاهای دیزباد، خرو، درود و حصار بوژان و غار و کوه ابراهیم ادهم در اطراف باغرود و همچنین اردوگاه تربیتی کشوری شهیدرجایی (باغرود) اشاره کرد.نیشابور بر سر راه تهران به مشهد واقع شده‌است و فاصله آن نسبت به شهرهای اطراف به شرح زیر است : تا تهران ۷۷۶، تا مشهد ۱۱۷ کیلومتر است.
مراکز اقامتی
• هتل ارم
• هتل کمال الملک
• مهمانسرای ایرانگردی و جهانگردی
صنایع
• شهرک صنعتی خیام نیشابور
• شهرک صنعتی بینالود
• کارخانه خودرو سازی ایران خودرو بینالود
• مجتمع عظیم فولاد نیشابور
• نیروگاه سیکل ترکیبی خیام نیشابور
• نیرو گاه بادی بینالود نیشابور
• صنایع کلید و پریز ( الکتریکی )
• شهرک صنعتی کریم آباد
• ناحیه صنعتی کمال الملک
• کارخانه جات لوازم خانگی
• کارخانه جات فرآورده های لبنی
ره‌آورد نیشابور
• ریواس
• فیروزه‌ی نیشابور
• فرش دستی و قالیچه
آب و هوا
هوای این شهر درشمال و جنوب مغایر و متفاوت است .در شمال که کوهستانی است هوانسبتا سرد است .درفصول بهار و پاییز وزش بادهای شدید موسمی و محلی ،اراضی مزروعی و محصولات کشاورزی دستخوش آسیب وآفت می گردد و همچنین تفاوت آب و هوای نیشابور به خاطر وسعت بسیار چشمگیرش می‌باشد .مثلا سر ولایت از نواحی کوهستانی حدود قوچان هوایی به مراتب سردتر از بلوک عشق آباد ،منطقهٔ کویری دارد. بطور کلی چگونگی آب وهوای نیشابور توسط دو عامل مهم زیر تعیین می گردد: ?)با توجه به توده‌های مهم هوا (جریان‌های هوایی سیبری ،مدیترانه‌ای ،شمالی وغربی اقیانوس اطلس،موسمی اقیانوس هند وصحرایی عربستان )که بطور کلی شمال شرق کشور را تحت تاثیر خود قرار می دهند . ?) ارتفاع وجهت رشته کوههای بینالود و کوه سرخ که دشت نیشابور را احاطه کرده اند.